IMAGE COURTESY : Source
Source: Agrowon
पंजाबराव देशमुख
काळ 1927 सालचा होता. जातिवादाचा मुद्दा आपल्याकडे तसा आज - कालच्या जमान्यातही ज्वलंतच म्हणावा लागेल. शहरांत जातिवादाची धग काही प्रमाणात कमी असली तरी ग्रामीण भागांत या गोष्टी किती मोठ्या प्रमाणावर आहेत हा काही आजच्या लिखाणाचा मुद्दा नाही. तर आजच्या काळात 1927 साली असलेली जातीवादाची परिस्थिती किती भीषण असेल याचा आपण सर्वजण अंदाज लावू शकतो, या काळात परदेशांतून शिकून आलेल्या एका देशमुख घराण्यातील उच्च विद्या विभूषित तरुणाने सोनार जातीतील मुलीशी लग्न करणे हे खळबळ जनक होते.
पण अशी खळबळ त्या काळी उडाली कारण पंजाबराव देशमुखांनी मुंबईच्या सोनार जातीतील विमलाबाई वैद्य यांच्याशी विवाह केला. याच्या आधीचे पंजाबरावांचे आयुष्य म्हणजे, एका शेतकरी कुटुंबात महाराष्ट्र अमरावती येथील पापळ नावच्या गावात त्यांचा जन्म झाला. शामराव देशमुख हे त्यांचे वडील तर त्यांच्या आईचे नाव राधाबाई होय. पंजाबरावांचे मूळ घराणे हे वतनदार देशमुखांचे व त्यांचे आडनाव कदम होय, परंतू देशमुखी वतनामुळे या कुटुंबाला 'देशमुख' हे आडनाव रूढ झाले.
पापळ या गावांत प्राथमिक शिक्षण झाल्यावर अमरावतीतील हिंदू हायस्कूलमध्ये त्यांचे मॅट्रिक पूर्ण झाले. हा काळ होता 1918 सालचा नुकतेच पहिले महायुद्ध संपले होते व संपूर्ण जग शांत होत होते. ब्रिटीशांच्या पारतंत्र्यात असणार्‍या आपल्या देशाने हे युद्ध एक वसाहती राष्ट्र म्हणून शब्दशः भोगले म्हणावे लागेल. हिंदू हायस्कूलमधून मॅट्रिक उरकल्यावर पुढच्या पदवी शिक्षणासाठी पंजाबरावांनी पुण्याचा रस्ता धरला होता. त्याकाळी पुणे हे बर्‍यापैकी पुढारलेले शहर असल्याने महायुद्धाच्या बर्‍याच गोष्टी पंजाबरावांनी इथे ऐकल्या.
फर्ग्युसन कॉलेजमध्ये त्यांनी आपल्या पदवी शिक्षणाला सुरवात केली खरी, परंतू हे शिक्षण अर्धवट सोडूनच ते उच्च शिक्षणासाठी 1920 साली इंग्लंडला गेले. इंग्लंडमध्ये त्यांनी एम्. ए.(एडिंबरो), डी. फिल्. (ऑक्सफर्ड) आणि बार अट लॉ या पदव्या मिळविल्या. 'वैदिक वाङ्‌मयातील धर्माचा उद्‌गम आणि विकास' प्रबंधाबद्दल त्यांना डॉक्टरेट मिळाली. ऑक्सफर्ड विद्यापीठात संस्कृतचे संशोधक म्हणूनही काही दिवस काम करून पंजाबराव 1926 साली भारतात परत आले व अमरावतीस त्यांनी वकिली सुरू केली.
पुढे 1927 साली विमलाबाईंशी विवाह झाल्यावर एकीकडे संसार व दुसरीकडे शिक्षण असे धोरण त्यांनी राबविले व विमलाबाई बी. ए. एल्एल्. बी. झाल्या. त्यांचा अनेक स्त्रीसंघटनांशी निकटचा संबंध होता. पुढे त्या राज्यसभेवरही निवडून गेल्या. पंजाबरावांच्या सर्व सामाजिक कार्यांत त्या हिरिरीने भाग घेत असत. पंजाबरावांनी वकिली बरोबरच समाजकार्यास प्रारंभ केला. ते अमरावतीच्या जिल्हा बोर्डात अध्यक्ष झाले (१९२८). या वेळी त्यांनी सार्वजनिक विहिरी हरिजनांसाठी खुल्या केल्या. कर वाढवून येणारा पैसा शिक्षणावर खर्च केला व प्राथमिक शिक्षण सक्तीचे केले. अमरावतीचे अंबादेवी मंदिर अस्पृश्यांना खुले करण्यासाठी त्याच वर्षी सत्याग्रह केला.
१९३० मध्ये त्यांची प्रांतिक कायदेमंडळात निवड झाली व ते शिक्षण, कृषी, सहकार आणि लोककर्म खात्यांचे मंत्री झाले. तथापि १९३३ मध्ये त्यांनी राजीनामा दिला त्यानंतर अमरावती मध्यवर्ती बँकेचे ते अध्यक्ष झाले. त्यांनी बहुजन समाजाच्या विकासासाठी श्रद्धानंद छात्रालय (१९२६) व श्री शिवाजी शिक्षण संस्था स्थापन केली (१९३२). त्या शिक्षण संस्थेने अल्पावधीतच अनेक शाळा, महाविद्यालये आणि वसतिगृहे सुरू केली.
त्यांनी प्राथमिक शिक्षकांच्या समस्या सोडविण्याकरिता 'भारतीय प्राथमिक शिक्षक संघ' स्थापन केला. हे शैक्षणिक प्रसाराचे कार्य करीत असतानाच त्यांनी जुन्यापुराण्या शेती पद्धतीत सुधारणा करण्यासाठी प्रयत्न केले. ते काँग्रेसचे सभासद होते व नेताजी सुभाषचंद्र बोसांचा त्यांच्यावर विशेष प्रभाव होता. राजकारणापासून अलिप्त होऊन देवास संस्थानात त्यांनी काही काळ 'राजकीय मंत्री' म्हणून काम केले. स्वातंत्र्यानंतर ते काँग्रेसमध्ये सक्रिय सहभागी झाले. १९५२,१९५७ व १९६२ या तीनही वर्षांच्या लोकसभेच्या निवडणुकांत ते विजयी झाले. १९५२ ते १९६२ पर्यंत ते केंद्रीय कृषिमंत्री आणि एक वर्ष सहकार मंत्री होते. या काळात त्यांनी अनेक समित्या स्थापन केल्या आणि कापूसबाजार, शेती वगैरे क्षेत्रांत आमूलाग्र सुधारणा घडवून आणल्या.
मागास जमातीसाठी अखिल भारतीय मागास जातिसंघ, कृषिउत्पादकांच्या आंतरराष्ट्रीय संघटनांचा संघ, भारत कृषक समाज (१९५५), आफ्रो-आशियाई ग्रामीण पुनर्रचना संघटना इ. संघटना त्यांनी यशस्वीपणे राबविल्या. जपानी भातशेतीचा प्रयोग देशभर व्हावा म्हणून त्यांनी देशव्यापी मोहिम सुरू केली. कृषक समाजाच्या विद्यमाने 'राष्ट्रीय कृषी सहकारी खरेदी-विक्री संघ' आणि 'कृषक सहकारी भारतीय अधिकोश' त्यांनी स्थापन केला. भारताच्या कृषिविषयक प्रगतीचे जगाला दर्शन घडावे म्हणून त्यांच्याच प्रेरणेने दिल्ली येथे जागतिक कृषी प्रदर्शन भरविण्यात आले (१९६०). त्यांनी कृषिमंत्री म्हणून विविध देशांना भेटीही दिल्या.
या सर्व शैक्षणिक आणि सामाजिक श्रमांमुळे अखेरीस त्यांना पक्षाघाताचा झटका आला आणि दिल्ली येथे त्यांचे हृदयविकाराने निधन झाले. त्यांच्या स्मरणार्थ अकोल्यास पंजाबराव कृषी विद्यापीठ स्थापण्यात आलेले आहे.
संदर्भ - मराठी विश्वकोश
Share on:
